مسعود اختیاری
گفت‌وگو با دکتر محمدمیرویس بلخی، سرپرست وزارت معارف افغانستان
وزیر صاحب، از این‌که برای گفت‌وگو با نیمرخ وقت گذاشتید سپاس‌گزاریم. در سالی که شما در وزارت معارف آمدید، سال معارف اعلام شده بود و شما نیز بعدن دهه معارف را اعلام کردید و ضمن تغییر نصاب آموزشی، اصلاحات ساختاری را نیز جزئی از برنامه‌های خویش می‌گویید، مطابق به این اصلاحات، حضور زنان در معارف چه‌گونه است؟
یکی از اولویت‌های وزارت معارف، افزایش حضور زنان در این وزارت است. اکنون زنان از ریاست‌های وزارت معارف تا ریاست معارف در ولایت‌ها حضور دارند. معین نصاب و تربیه معلم این وزارت یک زن است. در 13 ریاست تربیه‌های معلم زنان هستند. نُه ریاست مرکزی، بست‌های اول، وزارت معارف به زنان اختصاص داده شده است. در تمام ریاست‌های معارف ولایت‌ها به استثنایی دو و سه ولایت، یک زن حتمن معاون شده است. همین طور در امتحان رقابتی معلمین، 50 درصد معلمین زن انتخاب شدند. سخن‌گوی وزارت معارف، زبان این وزارت، یک زن است. در کل، حضور زنان در وزارت معارف در حال افزایش است.
ضمن حضور زنان در وزارت معارف منحیث کارمند، در بخش‌هایی از کشور دختران به‌خاطر وجود موانعی چون سنت و عدم امکانات از معارف محروم اند، برخورد شما با این چالش چگونه است؟
فرهنگ، فقر و ناامنی سه عامل عمده فراروی 3.7 میلیون طفل بیرون از مکتب است که 70 درصد آنان دختران است. فرهنگ، نقش اساسی در محروم شدن دختران از آموزش دارد. دوری راه، نبود معلم زن و سنت‌های نادرست بومی نیز از دیگر عامل‌های محرومیت دختران از تعلیم است. وزارت معارف تلاش دارد که با اعمار مکتب‌های بیشتر، استخدام معلمین رسمی، قراردادی و یا هم حق‌الزحمه این مشکلات را رفع کند. همین گونه ایجاد صنف‌های محلی، تسریعی، تعلیمات از راه دور راه‌هایی است که می‌خواهیم این موانع فراروی دختران را رفع کرده و به نتیجه‌ای برسیم. در قسمت تغییر ذهنیت جامعه نسبت به زن نیز تلاش داریم که از طریق منابر، ملا‌ها و روشن‌فکران در بین مردم کار کنیم.
آقای بلخی، شماری از آگاهان بر این باور اند که در کتاب‌های مکتب ما نگاه به زن، یک نگاه ضد زن، مردسالارانه و جنس ضعیف است. برای تغییر این نگاه جنسیتی از نصاب آموزشی مکاتب چه برنامه دارید؟
وزارت معارف، برای تقویت تصویر زن در نصاب آموزشی، سه کار را در نظر دارد: در نخست، بیشتر کردن سمبول زنانه در معارف؛ تلاش داریم که نام‌های تمام مکتب‌های دخترانه را به نام‌های زنان قهرمان و تاریخی کشور نام‌گذاری کنیم. مدیریت لیسه‌های دخترانه را نیز به مدیران زن واگذار می‌کنیم. در نصاب تعلیمی رعایت جندر نیز مد نظر است. نام زنان، تصویر زنان، حقوق زنان و ویژه‌گی‌های انسانی زن را در کتاب‌های درسی جدید با نگاه تساوی جنسیتی بازتاب خواهیم داد. به طور نمونه، این جمله‌ای که می‌نویسند« کریم با خواهرش به مکتب رفت» تغییر می‌کند؛ می‌نویسیم «کریم با کریمه به مکتب رفت». در مضمون‌های اجتماعی مطالب مهمی از کارکرد‌های زنان و از تاثیرگذاری زنان بر پروسه «تغییر اجتماعی» خواهیم آورد.
همچنان که شما می‌دانید، نگاه جامعه نسبت به زن، از فرهنگ و سنت ناشی می‌شود و اکنون میلیون‌ها دختر از معارف محروم مانده‌اند. ضمن مکاتب رسمی، مدرسه‌های دینی نیز در افغانستان بسیار است که باید محتوای درسی آن‌ها و ذهنیت اهل این مدارس نسبت به زن باید جنسیتی نباشد؛ آیا بر این مدرسه‌های دینی شما نظارت دارید یا خیر؟
وزارت معارف تنها بر مدرسه‌های که ثبت این وزارت است، نظارت داشته و محتوای درسی‌اش را تعیین می‌کند. اما امسال برنامه داریم که به تدریج تمام مدرسه‌های دینی داخل کشور را ثبت این وزارت کنیم که پس از آن تشکیلات مدارس را نیز وزارت معارف حمایت و نظارت خواهد کرد. در بیشتر مدرسه‌های دینی کشور بخش زنانه وجود داشته و فعال است؛ اما به لحاظ سنتی و فرهنگی تا اندازه‌ای محدودیت‌ها وجود دارد. تغییر ذهنیت زن ستیزی جامعه یک کار ملی است و مسوولیت مشترک وزارت‌های حج و اوقاف، اطلاعات و فرهنگ، تحصیلات عالی، وزارت معارف است. جامعه مدنی و علما نیز در این مورد نقش عمده دارند. اما ذهنیت‌ها علیه فعالیت زنان کاهش پیدا کرده و در دورترین نقطه‌ی کشور، دختران به مکتب می‌روند.
نظر به تحقیقاتی که شده، در مکاتب به دانش‌آموز‌ان در مورد آزار جنسی کودکان و کودک آزاری آموزش داده نمی‌شود، نظر شما در این مورد چیست و آیا برنامه‌ای در این مورد دارید؟
صد درصد. در 18 سال گذشته، تمرکز معارف روی تعلیم بود، اما امسال ما بر تربیه هم تمرکز داریم. به همین دلیل کُد‌های اخلاقی، تربیتی و رهنمودی را ساخته‌ایم. شاخص‌های تربیتی را به وظایف معلمین افزوده‌ایم. «استراتیژی منع آزار و اذیت شاگردان» نیز در وزارت معارف نهایی شده و در حال اجرا است. گزارش‌ها نشان می‌دهد که کودکان با آزار جنسی و خشونت در مکاتب روبه‌رو اند. اما مطابق طرز‌العمل که امضا شده، با مرتکبین برخورد می‌شود تا خشونت‌ها کاهش یابد.
بهداشت(حفظ الصحه) زنان؛ موضوعی است که کم‌تر در کتاب‌های مکاتب به آن پرداخته شده بود. اما جدیدن شما رهنمودی را در این مورد کار کرده‌اید، کار در این مورد به کجا رسیده و چه اندازه موثر بوده است؟
سال گذشته، برای اولین‌بار سمینار علمی‌ای را به همکاری «یونیسف» برگزار کردیم، شش کتاب «رهنمود قاعده‌گی زنان» در این سمینار ترتیب شد. مشاورین تعیین شده برای زون‌ها، یک معلم را آموزش می‌دهد. این معلم نیز شاگردان دوره لیسه را راهنمایی و آگاهی‌دهی می‌کند. این رهنمود‌ها هنوز چاپ نشده و ضرورت است که اساسی و درست بر آن کار و سپس چاپ شود.
آیا این رهنمود‌ها، جزئی مضمون‌های اصلی شاگردان خواهد شد؟
نخیر. نمی‌خواهیم که نصاب ورم کند. این کتاب‌ها صرف یک نصاب کمکی است. این کتاب‌ها در قالب داستان، تجربه و اندرز برای دختران دوره لیسه توزیع می‌شود. دختران که به دوره بلوغ رسیده‌اند و قادر به خواندن و فهم می‌باشند. استاد راهنما، کتاب رهنمود را به عنوان وظایف خانه‌گی به دختران می‌سپارد که مطالعه کنند و استاد راهنما در جای ضرورت توضیح بیشتر به شاگردان می‌دهد.
با این شیوه، کتاب‌های رهنمودی از سوی شاگردان و معلمین جدی گرفته خواهد شد؟
کتاب رهنمود ضرورت اساسی برای دختران است. هر فرد علاقه‌مند است که نسبت به تغییرات جسمی و روانی خودش معلومات داشته باشد. در بررسی که ما کردیم در حدود 35 درصد از دختران در افغانستان در مورد قاعده‌گی آگاهی ندارند. دختران در مقابل حالتی که از قاعده‌گی به آنان دست می‌دهد، افسرده می‌شوند، حتا دست به اقدامات نامناسب می‌زنند. کتاب رهنمود توضیح می‌دهد هنگام که رشد سنی در مرحله بلوغ می‌رسد، چه تغییراتی در وجود یک دختر رونما می‌شود. کتاب رهنمود، برخوردار از تصویرهایی است که کمک می‌کند شاگرد آسان‌تر موضوع را درک کند.
با روند کنونی کار تان، برنامه‌های اصلاحات ساختاری، تغییر نصاب آموزشی و تلاش برای افزایش حضور زنان در معارف در «دهه معارف» ذهنیت جامعه را نسبت به زن تغییر خواهد داد؟
تغییرات یک شبه امکان پذیر نیست. اما پروسه‌ای که در دهه معارف تعقیب می‌شود جدی گرفته خواهد شد. دست‌کم، ذهنیت جامعه تغییر خواهد کرد که یک مادر می‌تواند یک مشاور خوب باشد. یک بزرگ‌سال در قریه می‌تواند، یک مشاور خوب باشد. همین طور، یک معلم می‌تواند که یک مشاور خوب باشد. این وضعیت به تدریج تغییر می‌کند.
و در آخر، اگر بگویید که آرزوی تان در ده سال آینده، برای زنان و دختران افغانستان چه است؟ و چه پیامی به مردم در رابطه به آموزش دختران و زنان دارید؟
آرزوی من، تعلیم دختران و افزایش حضور زنان در معارف است. از ذهن و ظرفیت زنان در ده سال آینده در توسعه افغانستان استفاده‌ای شود که شایسته زنان است. نگذاریم که پنجاه درصد ذهن خلاق و مبتکر جامعه، متروک و انکشاف نیافته بماند. افغانستان توسعه می‌کند، در صورتی که از ظرفیت ذهنی زنان کار گرفته شود؛ زیرا توسعه افغانستان به استفاده از ظرفیت‌های فکری زنان نیز بستگی دارد.
تعلیم و تربیت یک امر دینی و حکم الهی است. ایستادن در برابر حکم الهی، ایستادن در برابر خداست. معارف افغانستان با فرهنگ اسلامی و ملی کارش را پیش می‌برد. تهدیدی در برابر هیچ دختری به لحاظ شخصیتی و اخلاقی نیست. مکتب و معارف افغانستان نهادی است که برای رشد شخصیت دینی، مذهبی و فرهنگی یک زن مناسب است. پس خانواده‌های محترم باید دختران شان را به مکتب بفرستند تا تمامی اعضای جامعه‌ی ما باسواد باشند.
