یک‌ونیم سال پیش زمانی که صحرا کریمی به کرسی ریاست افغان فلم نشست در تنها نهاد سینمایی دولتی افغانستان، تشکیلات منظمی وجود نداشت. افغان فلم مخروبه‌ای بود که هنوز زخم‌های جنگ داخلی و گلوله‌باری‌های طالبان را به تن داشت و این نهاد هیچ‌گونه فعالیت تولیدی نداشت. تا دو سال پیش بیم آن می‌رفت که آرشیف افغان فلم نیز در انبارها، خاک خورده نابود شود. فقط چند ماه قبل از آمدن صحرا بود که آرشیف افغان فلم در یک ماجرای پر جنجال سیاسی به آرشیف ارگ ریاست جمهوری انتقال یافت. اکنون این آرشیف در حال بروز شدن است؛ فلم‌های قدیمی ساخت افغان فلم به همکاری فرانسه، روسیه و شماری از دیگر کشورهای همکار افغانستان دیجیتال می‌شود. افغان فلم با آنکه در حال بروز شدن است، اما ریاست این نهاد هیچ دخالتی در روند دیجیتال‌سازی فلم‌های قدیمی ندارد.
رسیدن صحرا کریمی به کرسی ریاست افغان فلم نیز به عنوان یک رویداد نو در افغانستان تلقی می‌شد. یک‌ونیم سال است که هنوز هم شک و تردیدها نسبت به توانایی یک زن در پیشبرد تنها اداره‌ی سینمایی دولتی افغانستان وجود دارد. اما از زمانی که صحرا در افغان فلم آمده، تاهنوز این نهاد در متن خبرهای فرهنگی-هنری کشور قرار دارد. صحرا از اسلواکی در عرصه سینما دکترا دارد و ده سال به صورت تخصصی در این رشته درس خوانده است.
برای اینکه بدانیم صحرا در این مدت چه کار کرده، به سراغ افغان فلم رفتم. او در ساختمان کهنه‌ای کار می‌کند که در یک ساحه امنیتی در قلب شهر کابل میان دیوارهای بلند محافظتی سفارت‌خانه‌های خارجی جا گرفته است. از چندین محل بررسی امنیتی گذشتم و دروازه‌ی کهنه‌ای را گشودم که راه را به سوی دو ساختمان مرمت‌شده‌ی قدیمی می‌گشود.
از تابلوی نقاشی شده‌ی صحنه‌ی اجرا که بر دیوار سینمای افغان فلم توسط گروه هنرسالار کشیده شده، از نوارهای فلمی که دور دروازه‌ی قدیمی ساختمان را حاشیه چینی کرده بود، از پوسترهای فلم روزگاران، بابا، اختر مسخره، حماسه عشق، مردها ره قول است و چندین فلم قدیمی دیگر رنگ هنر می‌بارید. جنب و جوشی در داخل اداره بود که فعالیت و کار مسؤولان فعلی افغان فلم را به نمایش می‌گذاشت. افغان فلم که طی دو دهه اخیر به یک نهاد کامل مردانه تبدیل شده بود، اکنون شاهد حضور بانوان است و ضمن رییس، چهار خانم در بخش‌های مسلکی این اداره نیز شاغل استند.
دقایقی در دهلیز ساختمان منتظر ماندم تا رییس افغان فلم از جلسه فارغ شود و ساعت قرار مصاحبه ما هم فرا رسید. دو سال قبل با صحرا گفت‌وگویی داشتم که از ضعیف‌نمایی نقش زن در سینما شکایت داشت. اما امروز دغدغه‌ی او تنها نقش زن در سینما نیست، بلکه یک عالم کار روی سرش ریخته و مسؤولیت بزرگ بازسازی سینمای کشور را به عهده دارد. از امتداد دهلیز کوچکی عبور کردم و او مثل هر رییس مسؤولیت‌پذیری پشت میز نشسته مصروف کارش بود. با تمام جدیتی که دارد ولی در برخوردش با دیگران شخصیت خوش‌رویی دارد. این‌بار از کارهای افغان فلم پرسیدم.
چرخ تولید یک نهاد منفعل به گردش درآمد
در ابتدای سخن، صحرا کریمی ابراز خرسندی کرد که اکنون در افغان فلم یک سیستم منظم و تشکیلات اداری ایجاد شده است. کار از فردمحور به سیستم‌محوری تغییر یافته و سیستم جدید مالی، اداری و کارهای تولیدی افغان فلم دیگر وابسته به شخص نیست، بل سیستمی ایجاد شده که بدون صحرا هم چرخ افغان فلم بچرخد. به گفته خانم کریمی «پیش از این چنین برنامه‌ای نبود. اما فعلن با جذب افراد مسلکی کارهای تولید آغاز شده است. یعنی اکنون یک اداره فعال داریم؛ یک نهادی که پس از چند دهه دوباره زنده شده و فلم می‌سازد.»
اما بروکراسی در روند استخدام کارمندان دولتی باعث شده که افغان فلم از 23 بست تخنیکی و مسلکی که به اعلان سپرده بود فقط سه نفر را استخدام کند. خلاء کار را بودجه انکشافی پُر کرد و با استفاده از بودجه انکشافی، کارمندان مورد نیاز را به صورت بالمقطع استخدام کند. تازه، بودجه انکشافی افغان فلم یک فرصت استثنایی در طول تاریخ سینمای افغانستان ایجاد کرد و به گفته خانم کریمی 170 نفر در عرصه فلم سازی وارد کار شده‌اند.
پنج فلم مستند افغان فلم به فلم سازان بیرونی/خارج از تشکیلات افغان فلم، سپرده شد و 70 نفر در فلم بلندی مصروف شد که قرار است نخستین تولید فلم بلند افغان فلم پس از سه دهه سکوت باشد. فلم‌های کوتاه نیز به فلم سازان جوان سپرده شده که یک رویداد تازه و یک پالیسی حمایتی از سینماگران جوان کشور است.
با آنکه حکومت برای افغان فلم بودجه‌ی مناسبی در نظر نگرفته که بتوان با آن سینمای افغانستان را زنده کرد؛ اما زمانی که خانم کریمی به افغان فلم آمد در نخستین تلاش توانستند این نهاد را شامل بودجه انکشافی بسازند. برای نخستین بار صحرا توانست از طرح بودجه انکشافی افغان فلم در وزارت مالیه دفاع کند و این نهاد شامل بودجه انکشافی سال مالی 1399 شود. به گفته او، مشکل جهانی شیوع ویروس کرونا نیز نتوانست تأثیر بدی بر افغان فلم بگذارد؛ محمود طرزی، نهضت مشروطیت، منطقه خرابات، کوچه کاه فروشی، روستای تحت تسلط طالبان در بغلان و مستند کرونا در افغانستان از تولیدات امسال افغان فلم است.
تمرکز فعلی افغان فلم روی تولید فلم‌های تاریخی و فرهنگی است و از شخصیت‌های فرهنگی و تاریخی کشور نیز فلم می‌سازد. خانم کریمی می‌گوید: ما فعلن در افغان فلم روی موضوعاتی تمرکز داریم که ممکن برای بخش‌های خصوصی جذاب نباشد، اما جنبه ملی دارد و بازتاب دهنده‌ی هویت فرهنگی-تاریخی افغانستان است. داشتن یک پلان منظم برای مصرف درست بودجه توانست ممد خوبی برای تأیید بودجه انکشافی افغان فلم در سند بودجه سال مالی 1400 خورشیدی باشد.
پالیسی سینمای افغانستان
صحرا و تیم کاری‌اش در افغان فلم کوشیده‌اند تا پیش‌نویس پالیسی سینمای افغانستان را آماده کرده به کمیته قوانین کابینه بسپارند. پالیسی سینمای افغانستان که به تاز‌گی پیش نویس آن آماده شده راه دور و درازی را در پیش دارد تا صلاحیت نظارت و کنترل فعالیت‌های سینمایی در کشور را به دست افغان فلم بسپارد. این پیش‌نویس پس از بررسی کمیته فرهنگی معاونت دوم ریاست جمهوری به کمیته قوانین کابینه خواهد رفت، در صورت تأیید، جهت بررسی به کابینه می‌رود و اگر مهر تأیید ریاست جمهوری را گرفت بقیه روند تقنینی کشور را خواهد پیمود؛ یعنی باید توسط پارلمان تصویب و توسط ریاست جمهوری توشیح و نافذ شود. به گفته خانم کریمی، این پالیسی بخش‌های نشر و پخش فلم، تولید فلم، همکاری فلم، واردات و صادرات فلم، موسسه‌های فلم‌سازی، فلم‌های داخلی، فعالیت فلم‌سازهای خارجی در خاک افغانستان، عایدات فلم، فلم‌سازی مستقل و فعالیت تالارهای سینمایی را تنظیم خواهد کرد. نهادهای سینمایی که قبلن ثبت شده بوده اکثریت مطلق شان غیرفعال شده، اکنون فقط سه نهاد هنری-سینمایی جواز شان را تمدید کرده و فعالیت دارند.
افغان فلم اداره مرجع نیست؛ فلمی سکیت‌بورد که اسکار گرفت به صورت غیرقانونی در افغانستان تولید شده است
یکی از اموری که به افغان فلم برمی‌گردد، نظارت بر فعالیت‌های سینمایی در کشور است. چون تا اکنون پالیسی درستی برای سینمای افغانستان نبوده، مشکلات زیادی در عرصه‌ی سینما وجود دارد. رییس افغان فلم می‌گوید: «در مدتی که این‌جا آمده‌ام دریافته‌ام که افغان فلم با آنکه تنها نهاد سینمایی دولتی افغانستان است، اما یک اداره مرجع نیست. در واقع باید برای فعالیت نهادهای سینمایی، ساخت فلم و نشر و پخش فلم در کشور از افغان فلم جواز گرفته شود، ولی جواز شرکت‌های سینمایی از یک جای دیگری صادر می‌شود و ما صرف تأیید می‌کنیم. از سویی هم، برخی از مدیریت‌های افغان فلم در ولایت‌ها با دفتر مرکزی افغان فلم در کابل، فعالیت‌های موازی دارند. این اداره‌ها به صورت خودسرانه به فلمسازان خارجی در ولایت شان اجازه فعالیت می‌دهند و با کشورهای همسایه قرارداد همکاری سینمایی می‌بندند و یا بدون جواز فلم می‌سازند.
به گفته صحرا کریمی، «فلمسازان خارجی با ویزای توریستی وارد افغانستان می‌شوند و بدون مجوز ما فلم می‌سازند. حتا فلم کوتاه سکیت‌بورد که امسال جایزه اسکار را از آن خود کرد، بدون جواز و به صورت غیرقانونی تولید شده است.»
همکاری‌های سینمایی
افغان فلم با نهادهای هنری-سینمایی داخلی و خارجی یک سری تفاهم‌نامه‌هایی را امضا کرده که با هزینه‌ی کم‌تر امکان فعالیت بهتری را برای این نهاد فراهم می‌کند. سینما آی خانم، تالار سینمای نما رسانه، برخی از تلویزیون‌های داخلی، مرکز منبع معلومات افغانستان در دانشگاه کابل، دینامیک ویژن، ریاست تصدی ملی بس و شماری دیگر از نهادهایی هستند که از لحاظ خدماتی با افغان فلم همکاری می‌کنند.
بورد ملی فلم کانادا یکی از نهادهای هنری-سینمایی خارجی است که قرار است به زودی براساس یک تفاهمنامه رسمی با افغان فلم همکار شود. پیش‌نویس سند این همکاری آماده است تا در بخش تولید مشترک و آرشیف با افغان فلم کار کند. همکاری افغان فلم با بنیاد فارابی که یک نهاد هنری-سینمایی ایران است، یک بحث جنجالی شد. همکاری دو نهاد سینمایی از دو کشور مستقل؛ اما در افغانستان به گفته خانم کریمی «شماری از سینماگران که خصومت شخصی ویا تنگ‌نظری داشتند موضوع را زود سیاسی ساختند» و شایعاتی پخش و نشر شد و برچسب‌هایی به رییس افغان فلم زدند که باعث شد این سند همکاری به امضا نرسد. رویکرد متضاد بی‌بی‌سی فارسی با حکومت ایران باعث این جنجال شد. گزارشی در این رسانه نشر شد و در آن تحلیل شده بود که اگر افغان فلم با یک نهاد سینمایی ایرانی همکار شود، حکومت ایران بر فعالیت سینمایی افغانستان کنترل خواهد داشت، اما رییس افغان فلم می‌گوید: «این برداشت نادرست است. چون افغانستان از لحاظ آزادی بیان و آزادی نشرات رسانه‌ها و سینماها در منطقه بی‌نظیر است و هیچ‌گونه سانسور محتوایی از سوی دولت اعمال نمی‌شود چه رسد دولت دیگری بتواند سلیقه‌اش را اعمال کند؛ تفاهم به معنای تصاحب نیست!» افغان فلم در چارچوب وزارت اطلاعات و فرهنگ کار می‌کند و سند همکاری این نهاد با بنیاد فارابی در چارچوب معاهده‌ی کلان همکاری فرهنگی افغانستان و ایران در آینده نزدیک به امضا خواهد رسید.
مدیریت تالارهای سینما؛ شهرداری کار افغان فلم را می‌کند
افغان فلم حدود 37 تالار سینما داشت که اکثریت مطلق شان تخریب شده، فقط دو تالار سینما سالم مانده که آنها هم تحت مالکیت و مدیریت شهرداری قرار دارد. خانم کریمی می‌گوید: با وجود نشست‌های مکرر هنوز نتوانستیم شهرداری را قانع بسازیم که مدیریت تالارهای سینما به افغان فلم بازگردد.
پس این مشکل را کی حل خواهد کرد؟
رییس افغان فلم می‌گوید: فعلن فقط رییس جمهور می‌تواند تالارهای سینمایی افغان فلم را از شهرداری به خود این نهاد برگرداند. سینما در افغانستان به گونه‌ای به حاشیه رفته که سینما پارک را نیز این روزها قرار است تخریب کنند. افغان فلم واکنش جدی نشان داده است. اما خانم کریمی می‌گوید: برای بهبود این وضعیت به حمایت سیاسی رهبری دولت نیاز است تا سینما را به عنوان یک ابزار مبارزه فرهنگی جامعه پنداشته این نهاد سینمایی دولتی را فعال‌تر بسازد.
جشنواره لاجورد
لاجورد نخستین جشنواره ملی فلم افغانستان است؛ جشنواره‌ای برای رقابت سالم میان فلمسازان داخلی. لاجورد قرار است از اول تا دهم ماه قوس سال جاری برگزار شود. برای این جشنواره 200 فلم به افغان فلم رسیده که 55 فلم برتر به رقابت خواهد رفت. مدیریت جشنواره‌ی لاجورد را نیز یک خانم به عهده دارد.
وقتی فرهنگ و هنر اولویت نیست
افغانستان فعلا درگیر جنگ و صلح است و بسیاری از مسایل مهمی که می‌تواند سرنوشت کشور را دگرگون کند به حاشیه رفته است؛ حتا آموزش، صحت، بازسازی و فرهنگ و هنر. دکتر صحرا بدین باور است که «وقتی اولویت چیزهای دیگری باشد، فرهنگ و هنر نادیده گرفته می‌شود. برای اینکه اهمیت فرهنگ و سینما به چشم بیاید نیاز به تقلای زیادی است. سینما می‌تواند ابزار مهمی برای مبارزه فرهنگی علیه مشکلات جاری در کشور باشد.»
رییس افغان فلم می‌گوید امروز افغانستان با تهاجم فرهنگی نیز مواجه است که مقابله با آن از طریق بهبود وضعیت فرهنگ و هنر ممکن است. «بنابراین فکر می‌کنم حمایت از نهادهای فرهنگی-هنری و افغان فلم باید جزیی از اولویت‌های حکومت باشد. دولت فعلن در بخش آموزش سینما نمی‌تواند با یک دانشکده هنرهای زیبا در دانشگاه کابل، سینماگرانی را تربیه کند که تغییرات جدی در عرصه‌ی سینما ایجاد کنند. باید کلاس‌های آموزشی خصوصی، کارگاه‌های سینما، سیمینارها و برنامه‌هایی دایر شود که نیروی ماهر در عرصه‌ی هنر و سینما به جامعه تقدیم کند. در این بخش باید سکتور خصوصی فعال شود. اگر فقط افغان فلم پالیسی بسازد، فلم تولید کند و آموزش بدهد ولی سکتور خصوصی کمک نکند؛ این یک راه یکطرفه است. سینما را باید به دید سیاست، تجارت، صنعت، فرهنگ و هنر نگرست تا از طریق نوع نگاه مان از دریچه سینما به مسایل روز، بتوانیم یک راه بیرون رفت به وجود بیاوریم.»
اولبن جشنواره دولتی نه ملی. لطفن مغلطه نکن داکتر جان