کمیتۀ صلح نوبل، نرگس محمدی فعال ایرانی حقوق بشر را برندۀ جایزۀ نوبل صلحِ سال 2023 میلادی اعلام کرد. او پس از شیرین عبادی، دومین ایرانی دریافت‌کنندۀ این جایزۀ معتبر جهانی شمرده می‌شود. نهاد صلح نوبل اظهار داشته که این جایزه به نرگس محمدی به‌دلیل «مبارزاتش با ظلمی که در حقِ زنان ایران» صورت می‌گیرد و نیز به‌خاطر فعالیت‌هایش برای «ارتقای حقوق بشر» و «دستیابی همه به آزادی» اهدا می‌شود؛ کسی که با شجاعت در این مسیر «هزینه‌های شخصی»ِ فراوان پرداخته است.
پیش از این، راه‌یابی محبوبه سراج از زنان سرشناسِ افغانستان به فهرست نهاییِ دریافت جایزۀ صلح نوبل در کنار نرگس محمدی، با واکنش منفیِ گسترده در شبکه‌های اجتماعی همراه شده بود. محتوای اصلیِ واکنش‌ها روی این نکته استوار بود که خانم سراج نه‌تنها کارنامۀ پُرباری در فعالیت‌های حقوق بشری و مبارزات مدنی ندارد، بل در نقش «لابی‌گر برای رژیم تروریستی طالبان» عملاً در مسیر خلافِ ارزش‌های حقوق بشری و مسایل زنانِ افغانستان گام برداشته است. اما اکنون که سرنوشت این جایزه مشخص شده، شایسته است که دربارۀ نرگس محمدی و فعالیت‌هایی که او را مستحقِ دریافت این جایزه کرده، بیشتر بدانیم و از آن پیام‌هایی برای بهبود وضعیت حقوق بشر و زنان در افغانستان استخراج کنیم.
نرگس محمدی کیست؟
نرگس محمدی متولد سال 1351 خورشیدی و دانش‌آموختۀ رشتۀ فزیکِ کاربردی است. او از دو و نیم دهه پیش، کار روزنامه‌نگاری و نوشتن مقاله دربارۀ مسایل زنان و حقوق بشر را در کارنامۀ خود دارد. نرگس محمدی در یک دهۀ گذشته با تأکید بر «اصلاح‌ناپذیر بودن جمهوری اسلامی ایران»، به عنوان یکی از صریح‌اللهجه‌ترین منتقدان رژیم حاکم بر این کشور شناخته شده و قبل از آن نیز همواره نامش به‌دلیل نظارت بر وضعیتِ حقوق بشر در ایران مطرح بوده است.
خانم محمدی نخستین بار در اواخر دهۀ هفتاد خورشیدی بازداشت شد، اما آنچه نامِ او را در کانون توجه قرار داد، دستگیری او در سال ۱۳۸۹ در مقام معاونت و سخنگویی «کانون مدافعان حقوق بشر ایران» بود. کانون مدافعان حقوق بشر که ریاست آن برعهدۀ شیرین عبادی، برندۀ جایزۀ صلح نوبل ۲۰۰۳ است، پیش از پلمپ دفترش در تهران، محل حضور شماری از شناخته‌‌شده‌ترین وکلای حقوق بشری ایران بود. نرگس محمدی در همان‌زمان‌ها علاوه بر کانون مدافعان حقوق بشر، در شورای ملی صلح به عنوان رییس هیأت اجراییِ آن به ایفای نقش پرداخت و بعدتر در کارزار «لغو گام به گام اعدام» در ایران (موسوم به «لگام») مشغول به فعالیت شد.
نرگس محمدی در سال‌های اخیر با اتخاذ مواضعی مانند «لزوم گذار از حکومت جمهوری اسلامی و استبداد دینی» و همچنین «تحریم انتخابات»، مسیری سازش‌ناپذیر را در برخورد با رژیم حاکم بر ایران برگزید. او از جمله پانزده فعال سیاسی ـ مدنی ایرانی‌ست که نظام حاکم را «اصلاح‌ناپذیر» دانسته و خواستار برگزاری «همه‌پرسی تحت نظارت سازمان ملل» برای ایجاد سرنوشت تازه برای مردم ایران شده است. چنان‌که در بهمن/ دلو سال ۱۳۹۸ از مردم ایران می‌خواهد که «به حرمت خون کشته‌شده‌گان آبان/ عقرب» در انتخابات محلس شرکت نکنند.
نرگس محمدی پیش از این، چندین جایزۀ بین‌المللی از جمله «جایزۀ ساخاروف انجمن فزیک امریکا در سال ۲۰۱۸»، «جایزۀ الکساندر لانگر در سال ۲۰۰۹» و «جایزۀ روز جهانی آزادی مطبوعات در سال ۲۰۱۶» را دریافت کرده است.
او در سال ۱۳۷۸ خورشیدی با تقی رحمانی، فعال ملی و زندانی سیاسیِ سابق ازدواج کرده و دو فرزند دارد. شوهر او نیز بیش از ۱۴ سال را در زندان‌های جمهوری اسلامی ایران گذرانده است.
هزینه‌های شخصی در مبارزه برای آزادی
نرگس محمدی نخستین بار در دوران دانشجویی در دهۀ هفتاد خورشیدی بازداشت و زندانی می‌شود. همچنین او در سال ۱۳۸۰ پس از بازداشت شوهرش آقای رحمانی، مدتی در بازداشتگاه ۵۹ سپاه در عشرت‌آباد زندانی بوده است.
خانم محمدی پس از اعتراض‌ها به نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۸۸ در ایران، ابتدا «ممنوع‌الخروج» و سپس در جوزای ۱۳۸۹ بازداشت شد. او پس از ابتلا به «اسپاسم عضلانی و فلج موقت» در زندان، آزاد شد. اما دوباره در ثور ۱۳۹۱ دستگیر می‌شود و در سرطان همان سال به دلایل صحی با تشخیص پزشکان آزاد می‌شود.
خانم محمدی در سال ۱۳۹۳ پس از دیدار با کاترین اشتون، مسوول وقت سیاست خارجی اتحادیۀ اروپا که به تهران سفر کرده بود، بازداشت شد. او در همان سال در دادگاهی به ۱۶ سال زندان محکوم شد که 10 سال آن تنفیذی بود.
خانم محمدی که دوران محکومیتِ خود را در آن‌زمان در زندان اوین می‌گذراند، پس از تحصن در همبستگی با خانواده‌های کشته‌شده‌گان آبان/ عقرب 139۸، به‌طور ناگهانی به زندان زنجان منتقل شد و این انتقال با ضرب‌وشتم و خشونت مأموران رژیم همراه بود.
وضعیت نامناسب جسمانیِ نرگس محمدی در دورانی که در زندان بود، بارها باعث شد که او به درمانگاه زندان و سپس به شفاخانه منتقل شود. او در تاریخ ۱۷ میزان ۱۳۹۹ پس از آن‌که شامل قانون تازه‌تصویب‌‌شدۀ کاهش مجازات حبس شد، از زندان آزاد شد. ولی دوباره در جوزای ۱۴۰۰ به اتهاماتی نظیر «تبلیغ علیه نظام»، «تحصن در دفتر زندان»، «تمرد از ریاست و مقامات زندان» و «افترا» به ۸۰ ضربه شلاق تعزیری، ۳۰ ماه حبس تعزیری و پرداخت دو فقره جزای نقدی محکوم شد؛ محکومیتی که در آبان/ عقرب ۱۴۰۰ اجرایی شد و تا کنون که برندۀ جایزۀ صلح نوبل تعیین شده، ادامه دارد.
نرگس محمدی به‌دلیل فعالیت‌ها و مبارزات آزادی‌خواهانه‌اش علیه رژیم جمهوری اسلامی ایران و در حمایت از حقوق بشر و حقوق زنان در این کشور، در مجموع 13 بار بازداشت شده، 5 بار مجرم شناخته شده، به 31 سال زندان و 154 ضربه شلاق محکوم شده و تا هنوز در زندان به‌سر می‌برد.
پیام جایزۀ صلح نوبلِ 2023 به مردم افغانستان
جامعۀ ایران و افغانستان به‌رغم تمام تفاوت‌هایی که در استندردهای زنده‌گی و شیوۀ زیست می‌توانند داشته باشند، در یک نقطه کاملاً به یکدیگر وصل شده و سرنوشت مشابه دارند و آن، تحمیل حکومت‌های مرتجع دینی و مذهبی با رویکردهای ضدبشری و زن‌ستیزانه است. در تعبیری دیگر، دو کشور گذشتۀ فرهنگی ـ تاریخیِ مشترک دارند و به‌دلیل مواجهه با جریان‌های سرکوب‌گر مذهبی، می‌توانند آیندۀ مشابه نیز داشته باشند. از این رهگذر، جایزۀ صلح نوبلِ نرگس محمدی حاوی برخی نکات رهایی‌بخش به زنان و مردان افغانستان است:
ـ فعالیت حقوق بشری و مبارزه برای آزادی باید بر محور «انسانیت» استوار شده و از تمام مرزبندی‌ها و تعلقات نژادی و مذهبی رها باشد؛
ـ فعال حقوق بشر و مبارز راه آزادی به کسانی می‌توان گفت که در این مسیر شجاعتِ قربانی شدن و پرداخت هزینه‌های شخصی را داشته باشند؛
ـ برای رسیدن به آزادی و برابری حقیقی، به‌جای تلاش برای اصلاحِ رژیم‌های مرتجع و دیکتاتور، باید به دنبال تغییر فضای حاکم و ایجاد سرنوشتِ مطلوب برای ملت‌های دربند بود؛
ـ صلح و آزادی در گروِ مبارزۀ بی‌پایان و بدون انتظارِ پاداش مادی است؛ چنان‌که نرگس محمدی تا هنوز در زندان به تلاش برای پایان دادن به رژیم زن‌ستیز و سرکوب‌گرِ جمهوری اسلامی ادامه می‌دهد و در صورت آزادی نیز به این مبارزه ادامه خواهد داد؛
ـ جایزۀ حقیقیِ مبارزه در راه آزادی، فقط و فقط «تحقق آزادی» به گونۀ بنیادین و ملموس است و صیانت از آزادیِ تحقق‌یافته نیز منوط به مبارزۀ بی‌امان با تمام جلوه‌های استبداد و ارتجاع خواهد بود.
