بیش از چهار دهه است که افغانستان به‌دلیل جنگ و اوضاع وخیم اقتصادی همواره نامش به عنوان یک منبع صدور مهاجر به سراسر جهان مطرح بوده، اما بعد از سقوط دور اولِ حاکمیت گروه تروریستی طالبان و آغاز دوران نوین جمهوریت، روند بازگشت مهاجران به کشور آغاز شد و دست‌کم تا سال 1393 این روند ولو به‌کندی ادامه داشت. پس از تشدید حملات هدفمند تروریستی گروه طالبان بر اماکن عمومی به‌خصوص حمله‌های تروریستی هدفمند بر تجمعات گروه قومی «هزاره»، بار دیگر موج تازه‌یی از مهاجرت‌ها شکل گرفت و اکنون با حاکمیت دوبارۀ گروه طالبان و اعمال محدودیت‌های اجتماعی گسترده بر زنان و دختران، احساس می‌شود که تمام شهروندانِ این کشور آهنگ مهاجرت دارند.
تازه‌ترین گزارشی که آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد از وضعیت آوارگان در جهان طی شش‌ماه نخستِ سال ۲۰۲۳ منتشر کرده است، نشان می‌دهد که سه کشور سوریه، افغانستان و اوکراین ۵۲ درصد مهاجرانِ تمام جهان را به خود اختصاص داده‌اند که همگی به علت جنگ، به فقر و بیکاری و بحران انسانی دچار شده‌اند.
این گزارش در مورد افغانستان گفته است که این کشور با سلطۀ دوبارۀ گروه طالبان، دچار قحطی، فروپاشی اقتصادی و بحران انسانی شده و در نتیجه، یکی از کشورهایی‌ست که بیشترین مهاجر و پناهنده را در جهان دارد.
بر اساس آمار این گزارش، ۹ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر از شهروندان افغانستان در داخل و خارج از این کشور آواره شده‌اند، که از این‌میان حدود شش میلیون و 100 هزار نفرِ آن به کشورهای مختلفِ جهان پناهنده شده‌اند. این آمار در نیمۀ دوم سال گذشته، پنج میلیون و ۷۰۰ هزار نفر بوده که امسال نزدیک به 500 هزار نفر به جمعیتِ آواره‌های افغانستان در سراسر جهان اضافه شده است.
طبق این گزارش، تنها در شش‌ماه نخست سال جاری، نزدیک به سه میلیون و ۳۰۰ هزار نفر در افغانستان از خانههایشان آواره شده‌اند که بیشتر آنها در داخلِ افغانستان در مکان‌های موقت زندگی می‌کنند و بخشی از آنها ممکن است به کشورهای مختلفِ جهان پناه برده باشند.
در این گزارش در بخش مرتبط به افغانستان آمده است: «ممکن است پس از تسلط طالبان در اگست ۲۰۲۱، جنگ تا حد زیادی [در افغانستان] فروکش کرده باشد، اما افزایش قیمت‌ها، اقتصاد در حال فروپاشی و محدودیت‌های روزافزون علیه زنان و دختران، همچنان باعث بدبختی در بطن جامعه می‌شود.»
همچنین در این گزارش دربارۀ افغانستان آمده است که فقر در این کشور یک پدیدۀ بومی است و با تشدید بیکاری و از دست رفتن فرصت‌های شغلی، بیش از نیمی از جمعیتِ ۴۰ میلیونی این کشور با «نا‌امنی شدید غذایی» مواجه‌اند.
این گزارش نشان می‌دهد که در نیمۀ نخست سال جاری، ۱۱۰ میلیون نفر در سراسر جهان مجبور به ترک خانههایشان شده‌اند که اصلی‌ترین عوامل آوارگی و مهاجرت، جنگ، کوچ اجباری، بحران انسانی و فقرِ روزافزون است.
از میان ۱۱۰ میلیون نفر پناهنده در شش‌ماه نخست سال جاری، تنها شش‌میلیون و ۱۰۰ هزار نفر از طریق نهاد پناهندگان سازمان ملل متحد (UNHCR) درخواست پناهندگی کرده‌اند.
طبق این گزارش کشورهای ایران، ترکیه، آلمان، کلمبیا و پاکستان به ترتیب میزبانِ بیشترین رقم پناهندگان در جهان‌اند. ایران میزبانِ سه میلیون و ۴۰۰ هزار نفر، ترکیه میزبان سه میلیون و ۴۰۰ هزار نفر، آلمان میزبان دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر، کلمبیا میزبان دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر و پاکستان میزبان دو میلیون و ۱۰۰ هزار نفر پناهنده بوده‌اند.
کشور سوریه با شش میلیون و ۵۰۰ هزار نفر در صدر کشورهای با بیشترین تعداد مهاجر قرار دارد و کشور اوکراین با پنج میلیون و ۹۰۰ هزار مهاجر پس از افغانستان در ردۀ سومِ این رتبه‌بندی قرار گرفته است. بر اساس این گزارش، تعداد افراد مهاجر، امسال یک میلیون و ۶۰۰ هزار نفر بیشتر از سال گذشته است و 75 درصد پناهندگانِ جهان نیز از کشورهایی با درآمد پایین هستند.
مهاجرستیزی کشورهای همسایه
روند اخراج مهاجرانِ افغانستانی از کشورهای ایران و پاکستان و همچنان روحیۀ مهاجرستیزِ شهروندانِ این دو کشور هر روز در حال شدت یافتن است. درحالی‌که در این‌سو افزایش فقر، تشدید بحران بشری و همچنان بازداشت و ترور کارمندانِ نظام پیشین از سوی جنگجویان گروه طالبان، از مواردی‌اند که مردم را بیش از پیش وادار به مهاجرت می‌کنند.
نوارهای تصویری‌یی که در رسانه‌های اجتماعی دست‌به‌دست می‌شوند، همه حکایت از این دارند که شهروندان ایرانی در شهرهای مختلف، از حضور پررنگِ مهاجران افغانستانی چنان به تنگ آمده‌اند که به سمت خانه‌های مهاجران سنگ می‌اندازند و به فحاشی و لت‌وکوبِ کارگران افغانستانی روی آورده‌اند.
گلچهره مهری، دختری‌ست که بعد از به قدرت رسیدن گروه طالبان و منع کار زنان توسط این گروه مجبور شده به‌خاطر تأمین هزینۀ زندگی خانواده‌اش به کشور ایران مهاجر شود، ولی در این‌مدت او بیشتر از مقدار مزدی که به‌خاطر کارش دریافت کرده، مورد توهین و تحقیر قرار گرفته است. به گفتۀ او با اینکه زنان مهاجر از سوی پولیس ایران کمتر مورد بازپرسی قرار می‌گیرند، ولی شهروندان ایرانی در توهین و تحقیر مهاجران افغانستانی از هیچ کلمۀ زشتی دریغ نمی‌کنند. گلچهره تذکر می‌دهد: «مسلماً این حرف شامل تمام شهروندان ایرانی نمی‌شود، ولی اکثریتِ آنها به‌طور وحشتناک نژادپرست و مهاجرستیزند!»
چشم‌دیدها و روایاتِ کسانی‌که این روزها از ایران رد مرز شده‌اند نیز همگی مؤیدِ این واقعیت است که نیروهای انتظامی ایران با مهاجران افغانستانی برخورد کاملاً غیرانسانی دارند و آ‌نچه که بر مهاجران در اردوگاه‌های موقتِ این کشور می‌رود، کمتر از «جنایت» نیست.
علی محمدی، پسر 21 ساله‌یی است که دو ماه پیش به گونۀ قانونی وارد خاک ایران شده و با اینکه نزدیک به یک ماه اجازۀ اقامت قانونی را داشته، از سوی نیروهای انتظامی در شهر اصفهان بازداشت شده و به گونۀ اجباری اخراج می‌شود. او در گفت‌وگو با نیمرخ گفت: «من و چند نفر دیگر را هنگامی که فوتبال بازی می‌کردیم، دستگیر کردند و حتا اجازه ندادند که مدارک اقامت قانونی‌ام را نشان بدهم. وقتی یکی از دوستانم ویزا و پاسپورتم را به بازداشتگاه می‌آورد، به او می‌گویند که صاحب این پاسپورت را رد مرز کردیم و کار از کار گذشته است!»
به گفتۀ علی، نیروهای مرزی ایران در اردوگاه‌های موقت، مهاجران را مورد شکنجه قرار می‌دهند و آنها را وادار می‌کنند تا ساعت‌ها در حالت ایستاده بمانند. «من دو روز در اردوگاه سفیدسنگ ماندم، در این مدت فقط روزی یک وعده غذای فاسد را برای ما توزیع کردند که به‌خاطر ترس از مسمومیت نتوانستم آن را بخورم. وقتی به مرز نیمروز رسیدم، از شدت گرسنگی و تشنگی توانِ راه رفتن نداشتم.»
در پاکستان نیز مهاجران افغانستانی وضعیت بهتری ندارند. امروز (31 اکتوبر) آخرین روزِ مهلت اعلام‌شده از سوی این کشور به مهاجران غیرقانونی است تا خاک این کشور را ترک کنند. این درحالی‌ست که بیشتر مهاجران افغانستانی در این کشور کسانی‌اند که بعد از بازگشت طالبان به قدرت، به‌دلیل تهدیدات به آنجا فرار کرده‌اند و منتظرند تا به کشورهای امن انتقال داده شوند.
در همین حال، کمیساری عالی حقوق بشر سازمان ملل در بیانیه‌یی، روند اخراج مهاجران افغانستانی را زمینه‌سازِ افزایش خطر نقض حقوق بشر، بازداشت‌ها و شکنجه‌‌های غیرقانونی خوانده و خواهان توقفِ آن شده است.
روینا شمداسانی، سخنگوی این کمیساری، با ابراز نگرانی در این مورد گفته است: «بیش از دو میلیون مهاجر افغان بدون مدرک قانونی در پاکستان زندگی می‌کنند که حداقل ۶۰۰ هزار نفر از آنها پس از تسلط طالبان در اگست ۲۰۲۱، افغانستان را ترک کرده‌اند و ممکن است بازگشت آنان خطر بزرگی در پی داشته باشد.»
او در ادامه گفته است: «ما به این باوریم بسیاری از کسانی که با اخراج مواجه‌اند، در صورت بازگشت به افغانستان، در معرض خطر جدیِ نقض حقوق بشر از جمله دستگیری و بازداشت خودسرانه، شکنجۀ ظالمانه و سایر رفتارهای غیرانسانی قرار خواهند گرفت.»
کمیساری عالی حقوق بشر سازمان ملل، فعالان جامعۀ مدنی، روزنامه‌نگاران، مدافعان حقوق بشر، مقام‌های دولتی پیشین و اعضای نیروهای امنیتی، و زنان و دختران را از جمله گروه‌های در معرضِ «خطر خاص» معرفی کرده و گفته است که بازگشت آنان به افغانستان «فاجعه‌آفرین» خواهد بود.
بر اساس گزارش کمیساری عالی پناهندگان سازمان ملل و سازمان بین‌المللی مهاجرت، از ۱۵ سپتمبر تا ۱۵ اکتوبر، دست‌کم ۵۹ هزار و ۷۸۰ نفر از پاکستان به افغانستان بازگشته‌اند و ۷۸ درصد آنان گفته‌اند که از ترس بازداشت و زندان، پاکستان را ترک کرده‌اند.
این کمیساری همچنان هشدار داده است که علاوه بر خطرات امنیتی و حقوق بشری، اخراج دسته‌جمعی مهاجران در آستانۀ فصل سرما باعث تشدید بحران انسانی جاری در افغانستان خواهد شد؛ زیرا وضعیت بحرانی در افغانستان در یک‌ماه گذشته به‌دلیل یک‌رشته زمین‌لرزه در غرب این کشور که سبب کشته‌شدن نزدیک به دوهزار نفر و آسیب دیدن ۱۰ هزار تنِ دیگر شد، بیش از پیش تشدید شده است.
اینها همه در حالی‌ست که در حاکمیت سیاه طالبان، بیکاری و گرسنگی به موازاتِ سیاست سرکوب و آپارتاید روز‌به‌روز بیشتر سایه می‌گستراند و این گروه با وضع مالیات‌های سنگین بر مردم و خاموش کردن صدای اعتراض در جامعه، امید به زندگی و پیشرفت در این کشور را به‌کلی از بین برده‌اند.
