دشمنی با مکتب به خصوص حق آموزش زنان یک امر تازه نیست. محبوبه سراج، رئیس موسسه رشد استعدادهای زنان افغانستان در مورد اعمال خشونت گروههای مجاهد بر دانشآموزان و مکاتب کشور جهت مقابله با شوروی اشاره میکند.
او به نیمرخ میگوید روزهایی را به یاد دارد که «افراد متعلق به گروههای مجاهد در دهه هشتاد میلادی برای مقابله با حکومت تحت حمایت شوروی، بر روی دختران دانشآموز و دانشجو تیزاب میپاشیدند و در مسموم شدن گروهی دانشآموزان دست داشتند.»
ادامه دشمنی با مکتب و شاگرد، عنوان مطلبیست که روزنامه هشت صبح در آن مینویسد: هدف قرار دادن معارف در واقع یک نوع ابزار فشار مجاهدین بر حکومت وقت بود. در شهرها به موقع به این مسایل رسیدگی میشد، اما خالی شدن مکاتب روستایی از معلم و دانشآموز زمینهی برچیدن مقامها و ادارههای دولتی را فراهم میکرد. چون هرگاه مکتبی در جایی سوزانده میشد، معلمان، مسئولان و کارمندان اداری مکتب، محل را ترک میکردند و روستاها از نفوذ دولت تخلیه میشد. این رویکرد تا سقوط حکومت حزب دموکراتیک خلق افغانستان ادامه داشت.
به نظر میرسد که گروه طالبان نیز طی 20 سال اخیر برای اعاده رژیم امارت اسلامی و تحت فشار قرار دادن حکومت و معارف کشور از عین رویکرد استفاده میکند. در برخی موارد گروه طالبان مسئولیت تخریب و به آتش کشیدن مکاتب را به عهده گرفته ولی بیشتر مسئول به آتش کشیدن مکاتب و عامل مسموم شدن گروهی دانشآموزان نامشخص باقی میماند، حداقل برای مردم و رسانهها چیزی گفته نمیشود.
به گفته وزارت معارف، تمامی مکتبهایی که در بیست سال اخیر سوخته در مناطق تحت کنترل و یا تحت نفوذ گروه طالبان موقعیت دارند. اگرچه در مجموع تعداد مکاتب تخریب شده رقم درشتی است. نجیبه آرین، سخنگوی وزارت معارف به نیمرخ گفت که در بیست سال اخیر بیش از یک هزار مکتب در نتیجه جنگ و خشونت تخریب شده است.
به گفتهی خانم آرین، حدود پنج صد باب از این مکاتب بازسازی شده، بقیه یا در حال بازسازی است و یا بخاطر موقعیت مکتب در ساحات تحت کنترل مخالفان دولت امکان بازسازی آنها وجود ندارد.
اما هفت مکتب در ولایتهای مختلف به شکل هدفمند به آتش کشیده شده که اکثر آنها مکاتب دخترانه است.
در تازهترین مورد، روز شنبه، 25 ثور 1400 خورشیدی یک مکتب در ساحه سمینار ولسوالی نهرسراج ولایت هلمند آتش زده شد.
محمدزمان همدرد، سخنگوی پولیس هلمند گفته است که در این مکتب صدها دانشآموز درس میخواند، حالا تمامی مدارک و کتابها و لوازم مکتب در آتش سوخته است. عامل این رویداد مشخص نشده، اما همزمان با افزایش حملات تهاجمی طالبان بر مواضع نیروهای امنیتی در محل صورت گرفته است.
یک هفته پیش از این، شنبه، 18 ثور، فاجعهی هولناک و تاریخی در غرب کابل رخ داد. در اثر انفجار یک موتربم و دو انفجار دیگر در نزدیکی دروازه مکتب سیدالشهدا در ناحیه سیزدهم شهر کابل دست کم 85 نفر کشته و 207 نفر زخمی شدند. این حمله دختران دانشآموز را هدف قرار داد که تازه رخصت شده بودند تا به خانه بروند.
سال گذشته یک مکتب دخترانه در فاریاب آتش زده شد. به تاریخ 24 اسد 1399 خورشیدی نقیبالله فایق، والی فاریاب اعلام کرد که جنگجویان طالبان یک مکتب دخترانه را در روستای بادغیسی ولسوالی خواجه سبزپوش این ولایت به آتش کشیدهاند. این مکتب 42 سال پیش ایجاد شده بود، 16 صنفی درسی و 750 دانشآموز داشت.
در سال 1398 نیز دو رویداد مشابه به ثبت رسیده است. به تاریخ چهاردهم دلو، یک مکتب دخترانه موسوم به «بودله» در شهر تالقان مرکز ولایت تخار به آتش کشیده شد که به شمول لوازم مکتب، کتابخانه آن نیز در آتش سوخت. مسئولان مکتب اعلام کردند که اگر جنگ علیه معارف افغانستان جهاد است، آیا آنهمه قرآنی که در کتابخانه مکتب سوخت، کار خلاف دین اسلام نیست؟
اندکی پیشتر از آن، بیست و نهم اسد همان سال، مکتب دخترانه «بویهزار» در ولسوالی شکردره ولایت کابل از سوی افراد وابسته به گروه طالبان به آتش کشیده شد.
ولایتهای جنوب و شرق کشور بیشتر گواه مکتبسوزی بوده ولی به علت محدودیت فعالیت رسانهها و نهادهای ناظر، کمتر رویدادها گزارش شده است. به تاریخ 27 قوس 1395 خورشیدی مکتب دخترانه کتبخیل در ولسوالی محمدآغه ولایت لوگر شبهنگام در آتش سوخت. 550 دختر در این مکتب درس میخواندند.
براساس اطلاعاتی که وزارت معارف آنزمان منتشر کرده است، هشت فرد مسلح ابتدا وارد مکتب شده و نگهبان این مکتب را بسته، سپس تمام ساختمان مکتب را آتش زدند. در این آتشسوزی صدها جلد کتاب درسی به شمول کتابهای دینی، اتاقهای تدریسی و اداری، میز، چوکی، وسایل لابراتواری و همچنین اسناد رسمی مربوط به مکتب سوخته است.
1391 اما برای معارف افغانستان سال خوبی نبوده، براساس اطلاعات وزارت معارف، در این سال مکاتب زیادی در اثر جنگ و درگیری بسته و تخریب شدند و هزاران دانشآموز به گونه مرموز مسموم شدند. اما در دو رویداد، فصل مکتبسوزی تکرار شد.
براساس اطلاعاتی که میر عبدالرحمن، رییس وقت معارف بدخشان به رسانهها ارایه کرده، سه فرد مسلح «ناشناس» ساعت ده شب جمعه، بیستم جوزا 1391، وارد ساختمان لیسه «ملنگاب» ولسوالی بهارک این ولایت شده ملازم مکتب را بیرون میکشند و مکتب را با تمام تجهیزاتش در آتش میسوزانند.
اما کسانی که مکتب «ارنس» در ولسوالی وایگل ولایت نورستان را به تاریخ 14 دلو همان سال به آتش کشیدند، تثبیت هویت شدند. مقامهای محلی و مسئولان معارف اعلام کردند که این مکتبسوزی را جنگجویان گروه طالبان انجام دادهاند.
براساس اطلاعاتی که در بایگانی رسانهها از مکتبسوزی در افغانستان ثبت شده است، نشان میدهد که در جریان سال 1391 خورشیدی اقدامات و عملیات مشابه، سازماندهی شده و به شکل زنجیرهای علیه معارف افغانستان راهاندازی شده است.
در جریان کمتر از بیست ماه در ده ولایت کشور جوزجان، تخار، سرپل، بامیان، کابل، بدخشان، بلخ، هرات، فاریاب و غزنی دانشآموزان مکاتب به صورت گروهی مسموم شدهاند. در هر رویداد حدود 50 تا 100 دانشآموز مکتب، اکثراً مکاتب دخترانه به طور مرموزی مسموم شدهاند. مقامهای محلی آنزمان بیشتر دستهای استخبارات منطقه و گروههای مخالف دولت را دخیل دانسته و گفتهاند که «این اقدامات برای جلوگیری از رشد معارف و توسعه انسانی در افغانستان» صورت میگیرد.
وزارت معارف هنوزهم بر همین باور است. نجیبه آرین، سخنگوی این وزارت میگوید حمله بر معارف در واقع حمله بر ارزشهای انسانی است، حق آموزش شهروندان را سلب میکند و آینده افغانستان را متأثر میسازد.
او تأکید دارد که معارف نباید در میدان تنشهای سیاسی و نظامی طرفهای درگیر جنگ بسوزد.
