گذشته به‌عنوان یک ابزار سیاسی و خیانت اجتماعی

نویسنده: محمدزمان سیرت

تاریخ یک رشته‌ی حیاتی در تار و پود هویت است. ریشه‌ی جوامع را در زمان می‌دواند و به آن‌ها داستان‌ها و درس‌های مشترک می‌دهد. اما وقتی توسط نخبگان سیاسی نه به‌عنوان یک آینه، بلکه به‌عنوان یک زنجیر به کار گرفته می‌شود، به مکانیسمی برای کنترل تبدیل می‌شود. این جمله – کارشناسان سیاسی و رهبران سیاسی همیشه به دنبال این هستند که مردم را درگیر گذشته نگه دارند، تا به اطلاعات دسترسی آزاد پیدا کنند و به گوش مفت برای شنیده‌شدن دست یابند-که این بزرگ‌ترین خیانت به جامعه و مردم است-به یک تنش اساسی در زندگی سیاسی اشاره دارد: دستکاری حافظه‌ی جمعی برای قدرت. این مقاله ابعاد جامعه‌شناختی و فلسفی این ایده را بررسی می‌کند. این‌که چگونه دغدغه‌ی تاریخی به‌عنوان ابزاری برای حواس‌پرتی عمل می‌کند، چگونه به بازی‌گران سیاسی اجازه می‌دهد تا از نظارت عمومی دور بزنند، و چرا این یک خیانت عمیق به قرارداد اجتماعی است.

 گذشته به‌عنوان ابزار قدرت

در جوامع اقتدارگرا و دموکراتیک، تاریخ یک سند خنثی نیست، بلکه گردآوری شده است. میشل فوکو تأکید کرد که دانش، از جمله دانش تاریخی، با قدرت درهم تنیده است. آنچه به یاد آورده می‌شود و نحوه‌ی شکل‌گیری آن، منافع کسانی را که در کنترل هستند، منعکس می‌کند. در سیاست، این امر زمانی آشکار می‌شود که رهبران برای برانگیختن احساسات و وفاداری، به «عصرهای طلایی»، آسیب‌های ملی یا نارضایتی‌های تاریخی استناد می‌کنند. این روایت‌ها اغلب ساده‌سازی، اسطوره‌سازی و به سلاح تبدیل می‌شوند.

کارشناسان سیاسی این روایت‌ها را برای جلب توجه به گذشته می‌سازند و حس پیوستگی بین بی‌عدالتی‌ها یا پیروزی‌های تاریخی و انتخاب‌های سیاسی فعلی ایجاد می‌کنند. با انجام این کار، آن‌ها از نظر احساسی مردم را به ایدیولوژی‌ها یا تصمیمات سیاسی خاص پیوند می‌دهند، بدون این‌که اجازه‌ی بررسی انتقادی را بدهند. این چیزی را ایجاد می‌کند که پیر بوردیو، جامعه‌شناس، آن را خشونت نمادین می‌نامد-نوعی سلطه که فیزیکی نیست، بلکه شناختی است؛ جایی که مردم معانی تحمیلی را بدون زیر سوال‌بردن آن‌ها می‌پذیراند.

 توهم عمل؛ حواس‌پرتی و سکون

اشتغال به گذشته عملکرد دیگری نیز دارد: مردم را از زمان حال منحرف می‌کند. وقتی گفتمان ملی تحت سلطه‌ی تجدیدنظرطلبی تاریخی یا نوستالژی فرهنگی باشد، مسایل فوری معاصر-نابرابری اقتصادی، فروپاشی زیست‌محیطی، بی‌عدالتی سیستماتیک به حاشیه‌رانده می‌شوند. فیلسوف تئودور آدورنو نسبت به این پسرفت هشدار داد؛ جایی که جامعه به‌عنوان دفاعی در برابر اضطراب زندگی مدرن به اسطوره پناه می‌برد.

علاوه‌بر این، این دل‌بستگی، فضایی سیاسی ایجاد می‌کند که در آن عمل نه با چشم‌انداز آینده یا استدلال اخلاقی، بلکه با ضرورت تاریخی درک‌شده توجیه می‌شود. رهبران با همسوشدن با چهره‌ها یا آرمان‌های تاریخی، به ‌جای پاسخ مؤثر به چالش‌های کنونی، ادعای مشروعیت می‌کنند؛ به این ترتیب، آن‌ها «دسترسی آزاد» به منابع، قدرت و انطباق عمومی-بدون پاسخ‌گویی به‌دست می‌آورند.

این، مدل کنترل نان و سیرک از روم باستان را منعکس می‌کند: رهبران مدرن به جای این‌که توده‌ها را با سرگرمی و غذا منحرف کنند، آن‌ها را با تاریخ و سیاست‌های هویتی منحرف می‌کنند. خیانت نه‌تنها در سوءاستفاده از قدرت، بلکه در سرقت زمان و توجه-منابعی که می‌توانند برای حل مشکلات دنیای واقعی استفاده شوند، نهفته است.

خیانت فلسفی؛ اخلاق مسؤولیت و آینده

از دیدگاه فلسفی، این دستکاری صرفاً یک تاکتیک سیاسی نیست، بلکه یک شکست اخلاقی است. رهبری سیاسی در شکل ایده‌آل خود، یک رابطه‌ی امانتی است؛ اعتمادی که از طرف دیگران حفظ می‌شود. رهبران نه‌تنها موظف به حفظ گذشته هستند؛ بلکه موظف‌اند جامعه را به‌سمت آینده‌ای بهتر هدایت کنند.

هانا آرنت، در کتاب «وضع بشر»، خاطرنشان کرد که سیاست واقعی در مورد شروع‌کردن است-در مورد ظرفیت شروع چیزی جدید. وقتی رهبران و تحلیل‌گران وسواس‌گونه به گذشته رجوع می‌کنند، آینده‌ی جامعه را انکار می‌کنند. آن‌ها عدم قطعیت پتانسیل را با قطعیت سابقه جایگزین می‌کنند. این نوعی خیانت وجودی است؛ افراد را در روایتی که خودشان انتخاب نکرده‌اند، محبوس می‌کند و آن‌ها را از عاملیت خودشان منحرف می‌کند.

فیلسوف پل ریکور نسبت به «سوءاستفاده از حافظه و فراموشی» هشدار داد. او استدلال کرد که حافظه زیاد منجر به رنجش می‌شود؛ فراموشی زیاد منجر به بی‌عدالتی می‌شود. آنچه نخبگان سیاسی اغلب به آن عمل می‌کنند، حافظه‌ی گزینشی است-تنها از گذشته‌ای استفاده می‌کنند که در خدمت منافع آن‌هاست، در حالی که بخش‌هایی را که ممکن است مشروعیت آن‌ها را به چالش بکشد یا خواستار جبران باشد، نادیده می‌گیرند.

پیامدهای جامعه‌شناختی؛ قطبی‌شدن و رکود

نتیجه‌ی اجتماعی این دستکاری، قطبی‌شدن است. گروه‌های مختلف، روایت‌های متناقضی از تاریخ را اتخاذ می‌کنند و گفت‌وگو از هم می‌پاشد. نهادها به عرصه‌هایی برای نبردهای نمادین بر سر مجسمه‌ها، پرچم‌ها یا کتاب‌های درسی تبدیل می‌شوند، در حالی که فروپاشی ساختاری بدون توجه سرعت می‌گیرد.

مفهوم مدرنیته‌ی سیال زیگموند باومن، جامعه‌شناس، به توضیح این موضوع کمک می‌کند: در جهانی که با تغییر سریع مشخص می‌شود، مردم آرزوی روایت‌های تثبیت‌شده را دارند. رهبران سیاسی و نخبگان سیاسی با ارایه‌ی گذشته‌ای رمانتیک از این نیاز سوءاستفاده می‌کنند. اما این امنیت یک توهم است و مانع از سازگاری جوامع می‌شود. مردم کمتر قادر به تفکر انتقادی یا عمل جمعی می‌شوند؛ زیرا در منازعات نمادینی که در خدمت منافع نخبگان است، گرفتار شده‌اند.

به‌سوی سیاست حال و ممکن

استناد مداوم به گذشته به‌عنوان ابزاری برای کنترل، ارتکاب یک خیانت عمیق است. این کار نه‌تنها به معنای دزدیدن حق شهروندان برای حال حاضر، بلکه به معنای سلب حق آن‌ها برای تجسم و شکل‌دادن به آینده است. کارشناسان و رهبران سیاسی که از روایت‌های تاریخی برای منافع شخصی یا حزبی سوءاستفاده می‌کنند، اعتمادی را که به آن‌ها داده شده است، نقض می‌کنند. خیانت آن‌ها فقط یک مسأله‌ی سیاسی نیست؛ بلکه فسادی اساسی در بنیان اخلاقی جامعه‌ی دموکراتیک است.

یک فرهنگ سیاسی سالم باید آگاهی تاریخی را بدون این‌که اسیر آن شود، پرورش دهد. باید به شهروندان خود نه‌تنها بیاموزد که از کجا آمده‌اند، بلکه به کجا ممکن است بروند. رهبری واقعی شامل حافظه است، اما همچنین مستلزم تخیل، شجاعت و مسؤولیت‌پذیری است؛ ویژگی‌هایی که به آینده نگاه می‌کنند، نه به گذشته.